جاذبه های کویر لوت | راهنمای سفر به کویر لوت

کویر لوت پهناور ترین بیابان ایران و یکی از بزرگ ترین بیابان های جهان است. جاذبه های ناشناخته کویر لوت به قدری زیاد هستند که به عنوان اولین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث طبیعی یونسکو ثبت جهانی شده است. بهترین زمان برای گردش در کویر لوت فصل های بهار و پاییز می باشد. اگر علاقه مند به گشت و گذار در این کویر زیبا هستید، در این مقاله تا جای ممکن کویر لوت را معرفی شده است.

کویر لوت در جنوب شرقی ایران واقع شده است و لقب بکرترین نقطه ایران را یدک می‌کشد. «لوت» در زبان بلوچی که از زبان‌های شمال غربی ایران محسوب می‌شود، به‌معنای برهنه، بی‌آب‌وعلف، تشنه و خالی از همه‌چیز است و هم‌تراز واژه «لات» قرار می‌گیرد که با کمی اغراق، به‌توصیف ویژگی‌های مناطق بیابانی می‌پردازد. بخش عمده این بیابان بزرگ را ماسه‌زار و ریگ‌زار تشکیل می‌‌دهد و سایر بخش‌های آن، جغرافیای کویری دارد؛ بنابراین می‌توان در خصوص دو اصطلاح بیابان و کویر، تمایز قایل شد و در به‌کار بردن آن دو به‌جای یکدیگر، تجدیدنظر کرد.

بیابان به مناطقی گفته می‌شود که بارش سالانه در آن معمولا به ۵۰ میلی‌متر نمی‌رسد و پوشش گیاهی بسیار فقیری دارد؛ اما کویر به سرزمین‌های رسی گفته می‌شود که میزان نمک بسیار بالایی دارند و به‌عنوان شوره‌زار شناخته می‌شوند. اغلب کویر‌ها که زمان تشکیل آن‌ها به دوره‌ سوم زمین‌شناسی باز می‌گردد، شامل دریاچه‌‌هایی باستانی بوده‌اند که اکنون نمک به‌جای مانده از تبخیر آن‌ها در سال‌های دور، مانع رشد هرگونه گیاهی در این مناطق می‌شود. از همین رو، دانشمندان و زمین‌شناسان بر این باورند که منطقه پهناور جنوب شرقی ایران را باید به‌عنوان کویر لوت معرفی کرد؛ چراکه اصطلاح کویر لوت، تنها به بخشی از این بیابان پهناور اطلاق می‌شود.

کویر لوت کجاست؟

کویر لوت دقیقا در گوشه‌کنار سه استان بزرگ قرار گرفته، یعنی 184هزار متر از شمال به خراسان جنوبی، از مرکز به کرمان و از جنوب به سیستان و بلوچستان را احاطه کرده است. منتها با این همه عظمت باز هم در رده بیست و پنجمین کویر دنیا قرار می‌گیرد که یک گسل «نایبند» از غربش و یک گسل «نهبندان» از شرقش را در بر گرفته است.

میانگین طول بیابان لوت در راستای شمال به جنوب آن ۹۰۰ کیلومتر و از غرب به شرق، ۳۰۰ کیلومتر برآورد شده است.

بخش های مختلف کویر لوت

کویر لوت بیایانی پست با ارتفاع و ویژگی های جغرافیایی نامتقارن است و به واسطه شکل ناهمواریها و پراکندگی جغرافیایی ، زمین شناسان ، به صورت طبیعی کویر لوت را به سه بخش تقسیم کرده اند:

لوت شمالی

شمالی ترین منطقه لوت که بیشتر در استان خراسان جنوبی و اطراف بیرجند واقع شده و به نام لوت خراسان و لوت بیرجند شناخته می شود.

ارتفاع آن در شمالی ترین نقطه به 1000 متر می رسد و به سمت جنوب تا 500 متر کاهش پیدا میکند. 

بافت لوت شمالی ریگی و شنی است و قسمت جنوبی آن بریدگی های نامنظمی دارد که به رود شور بیرجند می رسد. 

وجود کوه ها و تپه های رسوبی و آتشفشانی در این منطقه جلب توجه می کند که باعث بروز زلزله های زیادی در لوت شمالی می شوند.

لوت مرکزی

لوت مرکزی متفاوت ترین قسمت کویر لوت محسوب می شود. این بخش 162 کیلومتر طول و 52 کیلومتر عرض درد و به نام چاله لوت شناخته می شود که پوشیده از توده های عظیم به هم پیوسته ماسه است. 

کویرهای نمک و گچ به طور پراکنده در این بخش یده می شود که میتواند به کویر ملک محمد در بخش غربی ریگ یلان اشاره نمود. 

لوت جنوبی

جنوبی ترین منطقه کویر لوت که از نظر پوشش گیاهی و آثار به جا مانده تمدن های باستانی ، پربارتر از دو قسمت قبلی است. این منطقه به نام لوت زنگی محمد شاخته می شود که بخش عمده ای از استان کرمان و شمال سیستان و بلوچستان را در بر گرفته است. لوت جنوبی شامل سه بخش است:

دشت سر یا سنگفرش بیابان

متمایل  به مرکز کویر لوت است و علاقمندان زیادی دارد . دشت سر از غرب به کلوت ها و کلوتک ها و از شمال به مسیر ارتباطی شهداد – نهبندان و منطقه های بالازرد و پوزه کال ، از شرق به ریگ یلان و از جنوب به هامون شور و لوت جنوبی می رسد. 

این منطقه در منابع خارجی به نام هامادا ( به انگلیسی : Hamada )  شناخته می شود که پوشیده از سنگ های کوچک و بزرگ است که انگار توسط استادکارانی توانمند کنار هم قرار گرفته اند. به همین دلیل به نام سنگ فرش بیابان شناخته می شود.

دلیل پیدایش این منطقه بدون هر گونه پوشش گیاهی ، فرسایش باد، تغییرات شدید دما و فرسایش توسط آب های جاری است. 

کلوت ها

کلوت اصطلاحی محلی است و به خندق‌های عمیق و هرم‌های ماسه‌‌ای عظیم گفته می‌شود که بر اثر فرسایش خاک پدید آمده‌اند و پدیده‌ای منحصربه‌فرد در جهان قلمداد می‌شوند. منطقه‌ای که کلوت‌های کویر لوت در آن واقع شده است، در ۴۲ کیلومتری شهداد و در محوطه‌ای به عرض ۸۰ و طول ۱۴۵ کیلومتر قرار دارد. علت به‌وجود آمدن این کلوت‌های تماشایی که شاید اصلی‌ترین جاذبه لوت به شمار می‌روند، فرسایش توسط رود شور و بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است.

تپه های ماسه ای

در قسمت خاوری لوت مرکزی و در منطقه‌ای به وسعت ۵۰ هزار هکتار وجود دارد که پوشیده از تپه‌های ماسه‌ای است. ارتفاع برخی از این تپه‌های هلالی شکل یا برخان، تا ۵۰۰ متر تخمین زده می‌شود.

پوشش گیاهی و جانوری کویر لوت

در حدود ۲۰کیلومتری شهداد، درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی لوت جای گرفته‌اند که به آن نبکا یا تل‌های گیاهی گفته می‌شود.

زمین‌های بین نبکاها پوشیده از ماسه‌است و نبکاها عموماً در سطح همواری که میزان ماسه آن متوسط و سطح آب زیر زمین بالا بوده یا رطوبت موجود کافی برای حیات پوشش گیاهی باشد ظاهر می‌شوند. عناصر تشکیل دهنده نبکا شامل ماسه – لای، رس و سلت است.

شکل نبکا تابعی است از اندازه، تراکم و میزان رشد گیاه میزبان که گونه‌هایی نظیر دسته‌ای از گرامینه‌ها، درختچه‌های تاغ، گز و… می‌باشند. در دشت لوت گونه گیاه گز (Tamarix) از گونه‌های میزبان نبکاها هستند. ارتفاع نبکاها از چند دسی‌متر تا چند متر و طول آن از یک متر تا ۱۰ متر می‌رسد.

شایان ذکر است گیاهان منفرد باید ارتفاعی بیش از ۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متر داشته باشند تا اینکه بتوانند ماسه‌ها را کنترل کند. اگر دانه‌های ماسه چسبندگی نداشته باشند به عبارتی عناصر رس و لای نداشته باشند حجم آنها با تغییر و سرعت باد تغییر می‌یابد. با افزایش میزان رسوب، گیاه برای جلوگیری از مدفون شدن به رشد خود در جهت بالا ادامه می‌دهد این رشد تا آنجا است که ریشه گیاه در ارتباط با سطح آب زیر زمینی باشد اما جایی که آب زیر زمینی افت می‌کند این ارتباط قطع و تخریب نبکا آغاز می‌شود که سرانجام به مرگ نبکا می‌انجامد.

کویر لوت ایران، گرم ترین نقطه کره زمین

بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۲، بر اساس اعلام سازمان جهانی هواشناسی بالاترین دمای ثبت‌شدهٔ هوا متعلق به ایستگاه هواشناسی العزیزیه لیبی واقع در صحرای بزرگ آفریقا بود، که دمای هوا در ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۲ در این ایستگاه ۵۸ درجه سانتی‌گراد (۱۳۶٫۴ درجه فارنهایت) ثبت شده‌است. در سال ۲۰۱۲ سازمان جهانی هواشناسی اعلام کرد که شواهد قانع‌کننده‌ای مبنی بر نادرست بودن این اندازه‌گیری ناشی از خطای انسانی به دست آمده و این رکورد را نامعتبر اعلام کرد. بنابراین در حال حاضر رکورد بالاتری دمای هوای ثبت‌شده متعلق به دره مرگ در کالیفرنیا است که در سال ۱۹۱۳ به میزان ۵۶٫۷ درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری شده بود.

در مطالعه گرم‌ترین نقاط کره زمین با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای سنجنده مدیس طی سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ توسط ناسا، بیابان لوت در سال‌های ۲۰۰۴، ۲۰۰۵، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹ به عنوان گرم‌ترین نقطه کره زمین اندازه‌گیری شد که در سال ۲۰۰۵ با دمای ۷۰٫۷ درجه سانتی گراد گرم‌ترین رکورد دما در تمام زمین را ثبت کرده‌است. این دما ۱۲ درجه سانتی‌گراد بیش‌تر از رکورد رسمی دمای هوای زمین است که در سال ۱۹۹۲ در لیبی ثبت شده‌است. باید توجه داشت که گرم‌ترین نقطه کره زمین در سال‌های مختلف تغییر می‌کند، مثلاً در سال ۲۰۰۳ کوئینزلند استرالیا با دمای ۶۹٫۳ درجه سانتی‌گراد گرم‌ترین نقطه زمین بوده که این دما دومین دمای بالا پس از لوت در دوره هفت‌ساله مطالعه ناسا به‌شمار می‌رود. علاوه بر آن دمای سطح زمین معمولاً بالاتر از دمای هوا در همان نقطه است و اعداد ثبت‌شده به‌عنوان دمای سطح زمین که با استفاده از شاخص دمای سطح به‌دست آمده، به‌معنای دمای هوای آن مناطق نیست. مطالعات دانشمندان در سال ۱۹۱۵ دربارهٔ تفاوت دمای هوا و سطح زمین در دره مرگ نشان داد که در حالی که دمای سطح زمین در عمق ۰٫۴ سانتی‌متری خاک سطحی ۷۱٫۵ درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری شد، هم‌زمان دمای هوا در ارتفاع ۱۲۰ سانتی‌متری سطح زمین ۴۲٫۵ درجه سانتی‌گراد بوده‌است.

کویر لوت، نخستین اثر طبیعی ایران در یونسکو

 پیش از چهلمین اجلاس میراث جهانی در استانبول، ایران دارای ۱۹ اثر ثبت‌شده در میراث جهانی بود که همه آن‌ها جزو آثار فرهنگی ایران محسوب می‌شوند و هیچ اثر طبیعی از ایران در فهرست میراث جهانی وجود نداشت. در این اجلاس بیابان لوت به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. ایران پرونده بیابان لوت و قنات ایرانی را برای ثبت جهانی ارسال کرده بود. ابتدا ۱۱ قنات و سپس بیابان لوت در فهرست میراث جهانی گنجانده شد. بیابان لوت دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن را شایسته ثبت در فهرست میراث طبیعی جهان نمود:

بلندترین کلوت‌های جهان در بخش شرقی کلوت‌ها

طولانی‌ترین کلوت‌های جهان

گرم‌ترین نقطه جهان با دمای ۷۰٫۷ درجه سلسیوس

بلندترین تپه‌های ماسه‌ای جهان در ریگ یلان در شرق بیابان لوت

وجود یکی از بلندترین نبکاهای (گلدان صحرا، تل گز یا تل نباتی) جهان با ارتفاع ۱۲ متر