انواع زبان‌های ترکی در ایران

افراد مختلفی در سراسر جهان از چین تا بالکان به زبان ترکی صحبت می‌کنند. تنوع و گستردگی انواع زبان‌های ترکی نشان‌دهنده قدمت و محبوبیت آن است. به جرات می‌توان گفت که هیچ کدام از زبان‌های زنده دنیا به اندازه زبان ترکی دارای گونه‌ها، لهجه‌ها، گویش‌ها و شیوه‌های مختلف نیست. انواع زبان‌های ترکی در ایران نیز نشان‌دهنده همین امر است. بسیاری از افراد در مناطق مختلف ایران به زبان ترکی صحبت می‌کنند که هرکدام دارای ادبیات و قواعد خاص خود است. این گوناگونی ریشه در شرایط اقلیمی، قومی و حوادث تاریخی مختلف دارد. برای آشنایی با انوع زبان‌های ترکی در ایران با ادامه مطلب همراه باشید.

ترکی آذربایجانی

در بررسی انواع زبان‌های ترکی در ایران باید گفت که بیشترین آمار ترک زبان‌های ایران، متعلق به ترک‌های آذربایجان است. به‌طور کلی در بین کشورهای مختلفی مانند ترکیه، عراق، گرجستان، سوریه و جمهوری آذربایجان، ایران اولین کشور از نظر جمعیت افراد ترک زبان آذری محسوب می‌شود. زبان ترکی آذربایجانی، دارای سه گویش اصلی است که شامل گویش سنقری، شاهسونی و ترکی افشاری می‌باشد. جمعیت افرادی که در ایران به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند به رقمی بالا 15 میلیون نفر می‌رسد. همچنین بیش از 15 ایل در ایران به این زبان و لهجه‌ها و گویش‌های مختلف آن سخن می‌گویند.

در بسیاری موارد لهجه ترکی آذری با زبان آذری اشتباه گرفته می‌شود و آن را یکی می‌دانند. این در حالی است که ترکی آذری دارای لهجه و گرامر خاص خود بوده و بیشتر در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، قزوین، اردبیل، زنجان و همدان رواج دارد. از جمله مهم‌ترین زیرشاخه‌های ترکی آذری در ایران عبارت است از:

    • تبریزی

    • قارپاپاخ

    • افشاری

    • شاهسون

    • بهارلو

    • قره داغی

    • رستم خانلی

    • مراغه‌ای

    • یامچی

ترکی قشقایی

زبان ترکی قشقایی از خیلی جهات به زبان ترکی آذربایجانی شبیه است، به همین خاطر بسیاری از زبان‌شناسان، ترکی قشقایی را ترکی آذری می‌نامند. در بین انواع زبان‌های ترکی در ایران، افرادی که به زبان ترکی قشقایی صحبت می‌کنند، جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر را در ایران تشکیل می‌دهند. این زبان همان‌طور که از اسم آن مشخص است، متعلق به قوم قشقایی بوده و هر دو مذهب سنی و شیعه را شامل می‌شود.  از جمله مهم‌ترین مناطقی که به زبان ترکی قشقایی صحبت می‌کنند عبارت است از:

    • استان فارس؛ بویژه شهرهای شیراز، گچساران و فیروزآباد

    • شهرهای جنوبی استان کهکلویه و بویراحمد

ترکی خلجی

ترکی خلجی از جمله انواع زبان‌های ترکی در ایران است که منحصر به کشور ما بوده و به همین خاطر توجه بسیاری از زبان‌شناسان و ترک‌شناسان جهان را به خود جلب کرده است. خلج‌ها از اصیل‌ترین اقوام ایرانی هستند که به زبان ترکی خلجی صحبت می‌کنند. جمعیت این افراد در ایران بالغ بر 18 هزار نفر برآورد شده است. در حال حاضر قوم خلج، بیشتر در منطقه خلجستان استان قم سکونت دارند.

زبان ترکمنی

در ایران بیشتر افرادی که به زبان ترکمنی صحبت می‌کنند در منطقه ترکمن صحرا و قسمت‌های از دریای خزر سکونت دارند. شهرهایی مانند گنبدکاووس، بندرترکمن، سیمین شهر، آق قلا، کلاله، گمیشان از جمله شهرهایی است که مردمان آن به زبان ترکمنی با یکدیگر صحبت می‌کنند. در بین انواع زبان‌های ترکی در ایران، پراکندگی جمعیتی افرادی که به زبان ترکمنی سخن می‌گویند بیشتر در استان‌های گلستان، مازندران و شمال خراسان است.

زبان ترکمنی در بین برخی از مردم خراسان نیز رواج دارد که گویش متفاوتی با ترکمن‌های مناطق دیگر نداشته و همگی به یک شکل صحبت می‌کنند. از جمله مهم‌ترین طوایف ترکمن که در ایران ساکن هستند شامل این اقوام است:

    • خزرلی

    • نرزیم

    • آناولی

    • ناخورلی

ترکی خراسان

خراسان از جمله مناطق ایران است که انواع زبان‌ها و گویش‌ها را در دل خود جای داده است. ترکی خراسان در بین انواع زبان‌های ترکی ایرانی، در حد وسط زبان ترکی آذری و ترکی ترکمنی قرار دارد. از جمله جذابیت‌های این زبان این است که در میان ترک‌های خراسان تفاوت لهجه‌ای و ترکیب نژادی مختلفی وجود دارد. طبق آخرین سرشماری‌ها، جمعیتی بالغ بر چهارصد هزار نفر از ترک‌های بومی در منطقه خراسان سکونت دارند. از نظر پراکندگی جمعیت نیز این افراد بیشتر در قوچان، مناطق نزدیک سبزوار و قسمت شمال غربی بجنورد ساکن هستند. جالب است بدانید که در برخی موارد به لهجه ترکی خراسان، لهجه قوچانی نیز می‌گویند. بیشترین افراد سخنگو به زبان ترکی خراسانی در خراسان شمالی هستند اما بسیاری از افراد در استان‌های گلستان، سمنان و بخش‌هایی از خراسان رضوی نیز با لهجه ترکی خراسانی(نه خود زبان خراسانی) صحبت می‌کنند.

ترکی قزاقی

.ترکی قزاقی در بین انواع زبان‌های ترکی در ایران، کمترین جمعیت را به خود اختصاص داده و جمعیتی حدود 7 هزار نفر را دربرمی‌گیرد. به زبان ترکی قزاقی، ترکی قرقیزی نیز می‌گویند و بیشتر افراد سخنگو به این زبان در استان گلستان سکونت دارند. در برخی کشورهای دیگر مانند چین، ترکیه، مغولستان و ازبکستان نیز زبان ترکی قزاقی رواج دارد که در این میان روسیه با 400 هزار ترک قزاق در صدر جدول و ایران با کمترین تعداد جمعیت ترک قزاقی در آخر جدول قرار دارند.

سخن پایانی

زبان ترکی از جمله زبان‌های رایج و محبوب در جهان است که افراد زیادی با این زبان به گفتگو با یکدیگر می‌پردازند. زبان ترکی دارای گونه‌ها، گویش‌ها و لهجه‌های متفاوتی است که هرکدام ریشه در اقوام و طوایف مختلفی دارند. انواع زبان‌های ترکی در ایران و در شهرهای مختلف آن وجود دارد که تا به امروز به‌خوبی از آن محافظت شده و نسل به نسل انتقال پیدا کرده است. ترک‌زبانان ایران با حفظ گویش، آداب‌ورسوم، لباس‌های محلی و تاریخ خود به حفظ و پاسداری زبان اصیل و شیرین خود می‌پردازند. با رفتن به شهرهای ترک زبان ایران مانند ارومیه، تبریز، اردبیل، زنجان و... می‌توان بر این ادعا صحه گذاشت.