همه چیز درباره ارگ بم کرمان | بزرگ ترین سازه خشتی جهان، ارگ بم کرمان

 بنای خشتی ارگ بم کرمان در شهرستان بم واقع شده است، تا یک قرن پیش قابل سکونت بود؛ هرچند متاسفانه در اثر زلزله مهیب پنجم دی ۱۳۸۲ به ویرانه‌ای تبدیل شد و تلاش‌های مستمر مسئولان مانع از خروج این مجموعه از فهرست یونسکو شد و پس از زلزله، کار مرمت و اجرای مجدد بعضی بخش‌ها در دستور کار قرار گرفت. ارگ بم کرمان بزرگ ترین بنای خشتی در جهان است. و در حال حاضر از پربازدیدترین جاهای دیدنی بم است. ارگ بم کرمان حضور پررنگی در تاریخ ایران زمین داشته است و امروز همچون نگینی درخشان در استان پهناور و تاریخی کرمان می‌درخشد.

ارگ بم قبل از زلزله

دژ یا قلعه بزرگ بم دارای ارگی است که در قلب دژ و مرتفع‌ترین بخش آن قرار دارد؛ این طور به نظر می‌رسد که به‌دلیل ابهت این ارگ، کل بنای دژ را ارگ می‌خواندند. جالب است بدانید که ارگ بم در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و امکان ارتباط ایران با آسیای مرکزی از شرق، خلیج فارس از جنوب و مصر از غرب را فراهم می‌کرد. این قلعه که از جاهای دیدنی بم به حساب می‌آید، تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد پررونق بود؛ هرچند بنابر دلایل نامشخصی متروکه شد.ارگ بم، شهری باستانی با مجموعه‌ای از ساختمان‌های بلند است و شامل دو بخش رعیت‌نشین و حکومتی می‌شود که هر یک سازه‌ها و کارکرد خاص خود را داشته‌اند. در واقع، بخش علیای ارگ به‌عنوان مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی و حکومت‌نشین کاربرد داشته است.

این ارگ وسعتی حدود ۱۸ هزار مترمربع دارد و دیوارهایی با ارتفاع ۶ تا هفت متر آن را احاطه کرده‌اند. این دیوارهای تودرتو که تا مرکز ارگ ادامه دارند، بخش‌های مختلف ارگ را از هم جدا کرده‌اند.ارگ تاریخی بم قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد و نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ ایران داشته و بارها مانع از گزند متجاوزان به ایران شده است. گواه این موضوع را می‌توان در داستان‌های خیره‌کننده از زمان تجاوز آقامحمد خان قاجار و کشته شدن لطفعلی خان مشاهده کرد. هرچند ارگ بم نتوانست در برابر زلزله هولناک سال ۱۳۸۲ مقاومت کند و به‌شدت تخریب شد؛ به همین دلیل از آن زمان به بعد کار مرمت روی اثر تاریخی ارگ ادامه داشته است.ویژگی‌های منحصربه‌فرد ارگ بم باعث شد تا در یک فروردین ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود و در نهایت در سال ۲۰۰۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار بگیرد.

ارگ بم بعد از زلزله

بامداد پنج دی‌ ۱۳۸۲ زلزله‌ای به بزرگی ۶٫۶ ریشتر بم را لرزاند و علاوه بر خسارات جانی و مالی فراوان به شهر، باعث تخریب حدود ۸۰ درصد از ارگ بم شد. آسیب گسترده‌ به ارگ تا حدی بود که یونسکو آن را در فهرست «میراث در خطر» جای داد؛ هرچند بازسازی‌ها و مرمت‌ها از پس از زلزله بم تا سال ۱۳۹۲ باعث شد، کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو اصلاحات در نگهداری و مدیریت ارگ و محوطه اطراف آن را مورد قبول بداند و آن را از فهرست میراث در معرض خطر خارج کند.

پس از زلزله، سازمان جهانی یونسکو و برخی از کشورهای عضو آن کمک‌های مالی و فنی درخور‌ توجهی را به بازسازی ارگ اختصاص دادند که از آن جمله می‌توان به ژاپن، فرانسه و ایتالیا اشاره کرد. ژاپن علاوه بر ارسال ۱٫۳ میلیون دلار برای بازسازی آن، با تهیه تجهیزات و طرح سه‌بعدی ارگ، این پروژه را پشتیبانی کرد. وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی ایتالیا نیز با بودجه‌ حدودا ۵۰۰ هزار یورویی در استحکام‌بخشی و مرمت یکی از برج‌های ارگ مشارکت داشت. کمک‌های فرانسه و بانک جهانی نیز تاثیر بسزایی در امر بازسازی ارگ داشت تا اینکه در نتیجه این تلاش‌ها، ارگ بم از فهرست آثار در خطر یونسکو بیرون آمد.ستاد نجات بخشی میراث فرهنگی بم پس از زلزله سال ۱۳۸۲ شکل گرفت و عملیات آواربرداری ارگ از سال ۱۳۸۳ کلید خورد که حدود هفت سال به طول انجامید. در این مدت کار مطالعه و مستندسازی نیز در دستور کار بود. اقدامات مرمتی ارگ از سال ۱۳۸۵ آغاز شد؛ هرچند بازسازی ارگ بم از سال ۱۳۸۸ به بعد با جدیت بیشتری ادامه یافت.

زلزله بخشی از تاریخ ارگ بم است و برخی نقاط آن به همان شکل پس از زلزله نگهداری می‌شوندبه گفته مسئولان، زلزله بخشی از تاریخ ارگ بم به شمار می‌رود و از آنجا که قرار نیست این ارگ به وضعیت پیشین قبل از زلزله برگردد، برخی نقاط آن به همان شکل پس از زلزله نگهداری می‌شوند.بازسازی ارگ بم به شکلی بوده است که در صورت وقوع یک زلزله دیگر، از ویرانی گسترده آن جلوگیری به عمل آید و خسارت‌ها به حداقل برسد. جالب است بدانید که ۹۹ درصد عملیات مرمت ارگ با همت نیروهای بومی انجام شده است و در حال حاضر بخش‌های اصلی ایمن‌سازی شده‌اند تا گردشگران امکان بازدید از آن را داشته باشند.

ارگ بم امروز

با گذشت سال‌ها از زلزله شهر بم، تلاش‌های بی‌وقفه میراث فرهنگی برای مرمت ارگ تاریخی آن باعث شده است که گردشگران با دیدن دروازه اصلی ارگ، تصور کنند که این بنای تاریخی هیچ‌گاه در اثر زلزله ویران نشده بود. شاید علت این موضوع را بتوان در فرایند بازسازی ارگ و حفظ معماری اصلی مجموعه دانست؛ هرچند تنها تفاوتی که در این محل به چشم می‌خورد، ظاهر نو و بازسازی‌شده خشت‌ها است.

با بازسازی کلیه مسیرها، امکان تردد بسیار راحت‌تر شده است. علاوه بر این، بدون اینکه به ماهیت تاریخی آن کوچک‌ترین آسیبی وارد شود، مطابق با استانداردهای روز دنیا مقاوم‌سازی شده است؛ از همین رو گردشگران می‌توانند مانند قبل از این سازه تاریخی بازدید کنند. جالب آنکه تنه‌های درخت خرمایی که در دو برج دیده‌بانی ارگ وجود داشتند، باعث شدند که هنگام زلزله آسیب کمتری ببیند.

ارگ بم کجاست؟

ارگ بم در جنوب شرقی ایران، در شهر بم استان کرمان قرار دارد. این بنای کهن در شمال رودخانه‌ پشت‌رود و بر بالای صخره‌ای وسیع ساخته شده است؛ به‌طوری که شهر بم و دیوار معروف به شهربست، در جنوب آن قرار دارد و از شرق با یخچال قدیمی و باغ‌های محله‌ باغ دروازه و بقایای مسجد حضرت رسول (ص)، از غرب با محله‌ مزار خواجه مراد و از جنوب با محله‌ حافظ آباد و پارک ارگ همسایه است.

ساعت بازدید از ارگ بم: ۶ ماه اول سال از ساعت ۷:۳۰  تا ۱۹ و ۶ ماه دوم سال از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۷.

آدرس ارگ بم: استان کرمان، شهر بم، خیابان بهمن.

تاریخچه ارگ بم

درباره قدمت ارگ بم حدس‌ و گمان‌های زیادی وجود دارد؛ به‌طوری که برخی آن را به دوره هخامنشی و عده‌ای به دوره اشکانی نسبت می‌دهند. علاوه بر این، قدمت تعداد زیادی از بناهای موجود در آن به دوره تیموری تا قاجار تعلق دارد. بر اساس نوشته‌های تاریخی نظیر حدودالعالم و تاریخ وزیری، سابقه تاریخی این ارگ به دو هزار سال پیش می‌رسد که شواهد فراوان از جمله تعدادی خشت در خانه حاکم و خانه رئیس سربازخانه و همین طور وضعیت پلان مرکزی گواهی بر این ادعا هستند.

در اصل، لایه‌های ساختمانی متعدد روی دیوارها و بخش‌هایی از ارگ نشان‌دهنده انجام ساخت‌وسازهای پی‌درپی در ادوار مختلف بوده است. یکی از مواردی که به تخمین زمان ساخت بناها کمک می‌کند، معماری آن‌ها است؛ برای نمونه، ایوان مساجد آن از نظر ابعاد و مقیاس به سازه‌های قرن چهارم تا هفتم یعنی دوره سامانیان تا سلجوقیان شباهت دارد. همین طور طاق ورودی ارگ بم، یادآور سبک دوران ساسانی است و به همین دلیل ساخت آن را به این دوره نسبت می‌دهند.با توجه به بررسی‌هایی که در پایتخت پارتیان یعنی شهر پارتانیسا در عشق آباد انجام شده است و دارای معماری مشابه ارگ بم است، می‌توان به این نتیجه رسید که این شهر قلعه به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد.

اسناد مکتوبی در رابطه با لشکرکشی‌های اولین شاه ساسانی، اردشیر بابکان، در اواخر دوران اشکانی به منطقه بم وجود دارد؛ اما این همه ماجرا نیست و متونی راجع به بناهای تاریخی اطراف ارگ بم در دوره ساسانی و حتی قبل از آن در دست است. یکی از این موارد شاهنامه است که در آن به حمله اردشیر بابکان به دژی موسوم به «کجاران» برای شکست پادشاه هفتان بوخت (هفتواد) اشاره دارد. دژ هفتواد نخستین پایه‌های قلعه‌ بم بوده است و ظاهرا روی کوهی قرار دارد که ارگ بم کنونی روی آن خودنمایی می‌کند.

فیروز میرزا نصرت‌الدوله در سفرنامه‌ خود به بلوچستان و کرمان نوشته است:

ارگ بم طی عمر طولانی خود، بارها مورد حمله‌ها، جنگ‌ها، محاصره‌های طولانی دشمن، تخریب و ویرانی بوده و نشانه‌های شاخصی از ویرانی‌‌های آن در دست است. با این حال هر بار بالنده‌تر از گذشته برای استقرار نسل‌های بعدی انتخاب شده، مرمت و گسترش یافته است.

معماری ارگ بم

از شکل ظاهری ارگ بم این طور برمی‌آید که طراح یا طراحان آن از همان ابتدای کار، شکل نهایی کل شهر را پیش‌بینی کرده بودند. ارگ بم همچون شهر کوچکی است که به‌شکل دژی عظیم و مستحکم ساخته شده است تا علاوه بر برقراری امنیت در شهر، مانع از نفوذ دشمن شود. وجود برج و بارو در این قلعه و همین طور راه‌های مخفی و مقر فرماندهان نظامی در قله، از امنیت بالای آن حکایت دارد.نتایج مطالعات پژوهشگران نشان می‌دهد که مجموعه ارگ بم مشابه نمونه‌های زیادی در آسیای میانه و بین‌النهرین، دارای ویژگی‌های ساختاری یک شهر هیپودامین (شطرنجی) است. ارگ مذکور مطابق با سنت مادها و پارتیان روی تپه‌ای بلند ساخته شده است تا هم دسترسی دشمنان به آن دشوار شود و هم تسلط بر مناطق اطراف افزایش یابد. علاوه بر این، استقرار مقر حکومتی در بالاترین نقطه قلعه باعث اشراف بر سطوح پایین‌تر شده بود و با توجه به مسیر شیب‌دار منتهی به بخش حکومت‌نشین، دسترسی به آن سخت‌تر می‌شد.

کارشناسان معتقدند وجود محله‌های مسکونی و چگونگی اتصال این محله‌ها به هم، بناهای تاریخی متعدد و همین طور نحوه قرارگرفتن سازه‌ها روی شیب تپه که در نهایت به عمارت بی‌نظیر چهار فصل در بالاترین نقطه ارگ ختم می‌شود، ارزش فوق‌العاده زیاد شهرسازی و معماری آن را نشان می‌دهد. در این قلعه خشتی ۲۵۰۰ ساله از گل رس، لاشه سنگ، کاه و خشت خام برای مصالح استفاده شده که همین امر باعث حفظ اسکلت اصلی آن در طول قرن‌ها شده است. در واقع، از ظاهر پرابهت و خصوصیات امنیتی قلعه می‌توان فهمید که طراحی و ساخت آن مبتنی بر منطق نظامی و دفاعی بوده است. استحکام و عظمت قلعه بم باعث شد که در دوره قاجار، عمادالسطنه آن را «قلعه‌ خدای آفریده» بنامد.

ویژگی‌های مهندسی ارگ بم از این حکایت دارد که صدها سال پیش سازندگان ارگ از مهندسی باد و ترکیب آن با مهندسی آب و معماری استفاده کرده بودند تا سیستم تهویه و تنظیم رطوبت داشته باشند. با توجه به گرمای زیاد و رطوبت کم این منطقه، محلی با بیشترین میزان باد برای ساخت ارگ انتخاب شده است؛ به این ترتیب که باد از بخش غربی ارگ وارد و با عبور از فضاها و دالان‌ها راهی حاکم‌نشین می‌شد. مهندسان برای تلطیف هوا و خنک‌کردن ارگ از سیستم تامین آب و بادگیر استفاده کردند و جریان باد را از این سیستم آبرسانی عبور دادند تا دمای هوای ارگ کاهش یابد.

بخش های مختلف ارگ بم

شکل هندسی قلعه بم به‌صورت مربع مستطیلی با عرض ۲۰۰ و طول حدود ۳۰۰ متر است که از دو بخش علیا و سفلا تشکیل می‌شود. در واقع، دو بخشی‌بودن سازه‌ها را می‌توان مهم‌ترین ویژگی‌ معماری این مجموعه دانست که ارگ اصلی و اطراف آن را برای امور حکومتی (بخش علیا) و بخش‌های دیگر را به‌عنوان مناطق رعیت‌نشین (بخش سفلا) در نظر گرفته بودند.

دو بخشی‌بودن سازه‌های ارگ بم را می‌توان مهم‌ترین ویژگی معماری آن دانست.

قسمت‌های اصلی ارگ بم شامل دروازه اصلی، بازار، میدان تکیه، مجموعه میرزا نعیم، مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص)، حمام، عمارت چهار فصل، دروازه حصار دوم، مدرسه یا خانقاه، کاروان‌سرا، زورخانه، اصطبل، قورخانه، خانه حاکم، چاه اصلی ارگ، دروازه کت کرم و زندان، محل آسیاب بادی، بقایای محله قدیم و غلام محل یا کنای محله می‌شود. بنای فعلی قلعه بم در دوران مختلف دستخوش تغییرات و مرمت‌هایی شده و تاثیر معماری دوره اسلامی در آن مشهود است؛ هرچند که قدمت بخش‌هایی از آن قطعا به پیش از اسلام برمی‌گردد.

بخش علیایی و سفلایی

بخش حکومتی در شمال ارگ قرار دارد و از بخش‌هایی نظیر دژ نظامی، خانه حاکم، حمام، سربازخانه، چاه آب، عمارت چهار فصل، اصطبل، برج اصلی، بنای آسیاب بادی، دروازه و برج و بارو تشکیل شده است. حاکم‌نشین درست بعد از دروازه دوم جای گرفته است که بالای کوه و در سراشیبی قرار دارد. در این محل یک اصطبل به چشم می‌خورد که در محوطه آن چاه آب و آب‌انبار تعبیه شده است. پس از اصطبل به خانه رئیس قشون و سربازخانه می‌رسید. یک سنگ آسیاب بادی متعلق به دوره قاجار در برج جنوب غربی دیده می‌شود که تنها آسیاب بادی در منطقه بم است.

عمارت چهار فصل که در بخش حکومتی قرار دارد، یکی از مرتفع‌ترین بخش‌های قلعه به شمار می‌رود که حمام در پشت آن جای گرفته است. از پشت عمارت چهار فصل مسیری به دروازه کت کرم وجود دارد که ظاهرا برای فرار افراد دارالحکومه در شرایط بحرانی پیش‌بینی شده بود.عمارت چهار فصل که برای اداره شهر و صدور حکم استفاده می‌شد؛ سه طبقه دارد که معماری طبقه‌های آن کاملا از هم متمایز است. با توجه به طاق‌بندی‌ها، شکل و فرم قوس‌ها و مصالح آن می‌توان نتیجه گرفت که قدمت طبقه پایین بیشتر است. ویژگی‌های این بخش، عناصر معماری ساسانی و اشکانی را در ذهن تداعی می‌کند و شاید بتوان آن را به قلعه‌ای نسبت داد که پس از شکست هفتواد، به دستور اردشیر ساخته شد.

تا حدود ۸۰ سال قبل یعنی در اواسط دوره قاجار، زندگی در این قلعه جریان داشت و از حاکم‌نشین برای ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده می‌شد.بخش رعیت‌نشین که با حصاری بلند از بخش حکومتی جدا شده است، قسمت‌های مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به بنای سردروازه، ورودی اصلی شهر، مسیر ورودی به دژ و بازار، مدرسه (خانقاه)، زورخانه، ساباط، میدان تکیه، مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص)، حمام، اصطبل، بنای میراخور و مناطق مسکونی و ساختمان‌های عمومی اشاره کرد.زورخانه ارگ مشابه ورزشگاه‌های سنتی شامل یک گنبد، چهار ایوان و گود می‌شود. یک کوچه سرپوشیده نیز در این قلعه وجود دارد که به‌عنوان ساباط جهودها معروف است.

اصطبل

محوطه‌ اصطبل که برای نگهداری از حدود ۲۰۰ اسب ظرفیت داشته، در مدخل دروازه دوم شهر قرار گرفته است که هنوز آخورها و حوض آب آن وجود دارد. این اصطبل که از زیباترین بناهای ارگ به حساب می‌آید، مزین به گچبری‌های دوره مغول و تیموری است.

خندق

وجود خندقی در اطراف قلعه بم، برای افزایش قدرت دفاعی قلعه و مقابله با دشمنان بوده است که از هوش و ذکاوت معماران ایران باستان حکایت دارد؛ به‌ویژه که آن را در مسیر یک نهر روان حفر کرده بودند.

برج و بارو

برج و باروی بسیار بزرگی، قلعه بم را احاطه کرده است؛ به‌طوری که ۲۹ برج دیدبانی بلند با فواصل نامعین بر فرازونشیب تپه‌های این محل خودنمایی می‌کنند. ویژگی جالب برج‌های دیدبانی، روزنه‌هایی ذوزنقه‌ای شکل برای رصد شهر هستند که میدان دید نگهبانان را گسترده می‌کرد و به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که امکان عبور تیر و مصدومیت نگهبانان را بسیار محدود می‌کردند. ۷۶ برج نگهبانی نیز در سطح شهر در نظر گرفته شده بود.

حصارها

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ارگ بم را می‌توان چهار حصار آن دانست. نخستین حصار که ۱۸ متر ارتفاع دارد، مردم را از هجوم دشمن محافظت می‌کرد و پهنای آن در برخی نقاط از ۶ متر فراتر می‌رفت. در بخش‌هایی از این حصار، برج‌های دیده‌بانی تعبیه شده بود تا علاوه بر تقویت و استحکام حصار، محلی برای استراحت ماموران و نگهبانان باشد.

دور حصار بیرونی ارگ با یک خندق احاطه شده بود.