بازدید از حرم حضرت معصومه | معرفی دومین جاذبه مهم مذهبی ایران

حرم حضرت معصومه (س) از مهم‌ترین جاهای دیدنی قم است که بعد از حرم امام رضا (ع)، دومین جاذبه مهم مذهبی ایران شناخته می‌شود. در حرم حضرت معصومه (س) ، چهره های سرشناس بسیاری دفن شده اند.علاوه بر این، مدرسه فیضیه قم که از آن به‌عنوان یکی از تاریخ‌سازترین مدارس قدیمی کشور یاد می‌شود، در این آستان مقدس قرار دارد.معماری حرم حضرت معصومه (س) با زیبایی و کاشی کاری های بی نظیر شمارا به وجد خواهد آورد.

آشنایی با حرم حضرت معصومه (س)

حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به‌لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌توان آن را از جاذبه‌های تاریخی مهم قم به حساب آورد. حرم حضرت معصومه (س) از بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و... تشکیل شده است که اکثر آن‌ها مزین به مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری و آینه‌کاری‌ هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شده‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود. 

تاریخچه حرم حضرت معصومه (س)

حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه به‌شکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد.

نخستین بنای حرم

حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند.پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجی‌شکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ‌تری برای آن داد.

عصر سلجوقی، تیموری و مظفریان

ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای فاقد ایوان و گلدسته به‌جای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید.

صفویه

در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشی‌کاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد.اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد.اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است.شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته می‌شود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه‌ عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود.

قاجار

پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل‌توجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد.فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقره‌پوش شود که به‌دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به‌جای آن نصب شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدسته‌های حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به‌جای در چوبی حرم نصب کرد، در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدسته‌های طلا و کاشی‌کاری‌های نفیس روی آن‌ها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد.شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به‌ دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش به‌عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین ‌شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید.آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات توسعه‌ای و مرمتی زیادی در این حرم انجام گرفت. در حال حاضر، تولیت این حرم، مسئولیت نگهداری و رسیدگی به آن را بر عهده دارد و کلیه امور توسعه حرم توسط این تولیت صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال، تخریب ظاهر گنبد، فرسایش جدی و پیدایش اعوجاج در برخی سطوح باعث شد که تولیت آستانه مقدس در سال ۱۳۸۰، طرح تعویض خشت‌های طلایی گنبد حرم مطهر را کلید بزند و به این ترتیب، گنبد جدید در سال ۱۳۸۴ به پرده‌برداری رسید. در سال ۱۳۷۷ نیز مرقد مطهر با شکل جدید کاشی و سنگ، تجدید بنا و دیواره‌های داخلی آن مزین به سنگ مرمر سبز شد.

بخش‌ های مختلف حرم حضرت معصومه (س)

حرم حضرت فاطمه معصومه (س)، بقعه‌ای به طول و عرض ۲٫۹۵ و ۱٫۲۰ متر و ارتفاع ۱٫۲۰ متر دارد که با کاشی‌های زرفام نفیس پوشانده شده‌ است. دورتادور مرقد نیز دیواری مزین به کاشی معرق به چشم می‌خورد که اکنون ضریح مشبکی از جنس نقره آن را احاطه کرده است و قدمتش به سال ۹۵۰ هجری قمری برمی‌گردد. این آستان مقدس، بخش‌های مختلفی دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

رواق‌ ها

رواق به محدوده‌های نزدیک به ضریح مطهر گفته می‌شود که شامل ۶ رواق با گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم می‌شود. سه رواق در دوره صفوی، دو رواق در عهد قاجار و یک رواق در عصر معاصر ساخته شده‌اند و مزین به انواع هنرهای بدیع اسلامی و کتیبه‎های نفیس از خوش‎نویسان مشهور هستند.

رواق غربی: این رواق در سال ۱۲۳۶ هجری قمری توسط محمد تقی میرزا حسام‎ السلطنه از فرزندان فتحعلی ‎شاه ساخته شد تا جایگزین مهمان‌سرایی شود که به‌‌دست شاه طهماسب احداث شده بود. رواق غربی دارای سه بخش است.

رواق شرقی (رواق آینه): رواق آینه همراه با ایوان آینه به دستور علی ‎اصغر خان اتابک در سال ۱۱۳۰ هجری قمری ساخته شد. این رواق ۲۳ متری دارای پنج متر ارتفاع و ۳٫۵ متر عرض است.

رواق و گنبد شاه‎ عباس دوم: شاه سلیمان در سال ۱۰۷۷ هجری قمری دستور ساخت این رواق را روی مقبره شاه‎ عباس داد که گنبدی با ۱۶ ضلع منظم دارد. کتیبه‎ای مزین به سوره جمعه به خط محمدرضا امامی زینت‌بخش این محل شده است.

رواق شاه‎ صفی (حرم زنانه): این رواق که در سال ۱۰۵۲ هجری قمری به دستور شاه‎ عباس ساخته شد، گنبدی با دو پوشش دارد و آرامگاه شاه‎ صفی را در خود جای داده است. کتیبه‎ نفیسی از احادیث به خط محمدرضا امامی در این رواق وجود دارد.

رواق و گنبد شاه‎ سلیمان: آرامگاه شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی در این رواق قرار داد که در سال ۱۱۰۷ هجری قمری به دست سلطان‎ حسین ساخته شد. کتیبه‎ای از سوره حشر به خط خطیب قمی در این رواق به چشم می‌خورد.

رواق و گنبد طباطبایی: رواق مذکور با همت حاج‎ آقا محمد طباطبایی در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری به‌شکل مثلث ساخته شده است.

صحن‌ ها

صحن عتیق (صحن قدیم یا صحن امام هادی (ع))

تعداد ایوان‌های صحن عتیق در طول تاریخ افزایش یافت و امروزه دارای هفت ایوان است که سه ایوان در شمال صحن و چهار ایوان در جنوب آن قرار دارد.

شاید اسم ایوان طلا را شنیده باشید که به‌عنوان مشهورترین ایوان صحن عتیق در زمان فتحعلی ‎شاه طلاکاری شد. این ایوان، ورودی صحن به روضه مطهره است. علاوه بر این، ایوان‌های این صحن مزین به انواع تزیینات هنر اسلامی از مقرنس‎کاری، آینه‌کاری و گچ‎بری تا کتیبه‎های نفیس هستند.

صحن جدید (صحن امام رضا (ع) یا صحن اتابکی)

صحن جدید در مدت‌زمان هشت سال از ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری ساخته شد و اثری از میرزا علی ‎اصغر خان اتابک است. این صحن با شکل چندضلعی نامنظمش، هفت ایوان دارد که ایوان آینه از همه شناخته‌شده‌تر است؛ ایوانی که از شاهکارهای معماری استاد حسن معمار قمی به حساب می‌آید. در ایوان‌های صحن جدید نیز می‌توانید شاهد انواع تزیینات کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری و غیره و کتیبه‎های نفیس کوفی و نسخ و ثلث باشید.

صحن صاحب الزمان

صحن صاحب الزمان در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع منقوش به کتیبه‌های قرآنی است. این صحن، چهار ورودی دارد که عبارت‌اند از ورودی شرقی (شبستان امام خمینی (ره)، ورودی شمالی (بست مسجد اعظم)، ورودی غربی (پل آهنچی) و ورودی جنوبی (خیابان جدید الاحداث). کتیبه‌های قرآنی از جنس سیمان سفید و آجر در دیواره‌های اطراف این صحن به چشم می‌خورد که به خطوط بنایی و کوفی مزین شده‌اند. صحن پیامبر اعظم (ص) و صحن حضرت جوادالائمه (ع) از صحن‌های جدید حرم حضرت معصومه (س) هستند.

ضریح

شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعدها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد.در زمان فتحعلی‎شاه، این ضریح دو بار به‌علت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد.

گلدسته ها

گلدسته ‌های اتابکی

گلدسته‌های اتابکی همان طور که از نامشان پیدا است در صحن اتابکی قرار دارند و به همت علی ‌اصغر خان اتابک در سال ۱۳۰۳ هجری قمری در طرفین ایوان آینه در صحن جدید ساخته شدند. ارتفاع این گلدسته‌ها از سطح بام معادل ۱۸ متر و از کف صحن حدود ۴۲٫۸۰ متر است. کاشی‌های هشت ضلعی روی این گلدسته‌ها خودنمایی می‌کنند و روی چهار ضلع آن اسامی مبارک «الله»، «محمد» و «علی» نوشته شده است.ایوان طلا در صحن عتیق قرار دارد و گلدسته‌های کاشی‌کاری در دو طرف آن به چشم می‌خورد که بلندی آن‌ها از سطح بام به ۴۰٫۱۷ متر می‌رسند. جالب اینکه فتحعلی ‎شاه این گلدسته‌ها را در سال ۱۲۱۸ هجری قمری طلاکاری کرد که توسط حسین‌ خان شاهسوند در عهد ناصرالدین‌ شاه در سال ۱۲۸۶ هجری قمری مورد بازسازی و کاشی‌کاری قرار گرفتند. سطح این گلدسته‌ها در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به خشت‌های زرین مزین شد.

گلدسته ‌های کوتاه

گلدسته‌های کوتاه که از آن‌ها برای اذان گفتن استفاده می‌شود، در بخش درونی صحن جدید قرار دارند. این گلدسته‌ها که ارتفاع‌شان از کف صحن به ۵۰٫۱۳ متر می‌رسد، به‌شکل هشت‌ ضلعی منظم ساخته شده‌اند.

مرقد مطهر

آرامگاه حضرت معصومه (س) در داخل مسجد بالاسر واقع در صحن عتیق قرار دارد. زیباترین و قدیمی‌ترین کاشی‌کاری‌های حرم را می‌توانید در قسمت مرقد مشاهده کنید که در سال ۶۰۵ هجری قمری در عهد مظفریان به‌دست محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، بزرگ‌ترین کاشی‎ساز آن دوران ساخته شد. ساخت کاشی‌‌ها هشت سال طول کشید تا اینکه در سال ۶۳۰ هجری قمری آماده و نصب شدند. این کاشی‌های دیدنی هنوز وجود دارند و از باارزش‌ترین آثار موجود در حرم مطهر به حساب می‌آیند.

گنبد اصلی حرم حضرت معصومه (س)

طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه ایشان گذاشت. این طور به نظر می‌رسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد. در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشی‌های رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور می‌دهد آن را به کاشی‌های معرق‌کاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است. در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشت‌های طلایی پوشانده می‌شود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید.

مساجد حرم حضرت معصومه (س)

مسجد اعظم

مسجد اعظم قم که از آن به‌عنوان مسجد آیت الله بروجردی نیز یاد می‌شود، در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی به همت سید حسین طباطبایی بروجردی درست در کنار آرامگاه حضرت ساخته شد. حسین لرزاده، معمار این بنای سه ایوانی است که امروزه از مراکز تدریس حوزه علمیه قم به شمار می‌رود. کتابخانه‌ای در ضلع غربی مسجد وجود دارد که در حال حاضر به‌لحاظ نسخه‌های خطی از معتبرترین کتابخانه‌های ایران است و بیش از ۱۰۰ هزار کتاب چاپی و هفت هزار کتب خطی دارد.

مسجد بالاسر

مسجد بالاسر در صحن عتیق در غرب ضریح مطهر قرار دارد و قدیمی‌ترین و زیباترین بخش حرم به شمار می‌رود. ظاهرا از آنجا که در عهد صفوی در بالای سر حضرت معصومه (ع) بنا شده است، به آن مسجد بالاسر می‌گویند که در زمان صفویه به‌عنوان مهمان‌سرا استفاده می‌شد. با روی کارآمدن پادشاهان قاجار، مسجد دستخوش تغییرات زیادی شد. این مسجد یکی از مکان‌های پرفضیلت برای نیایش و عبادت محسوب می‌شود و در روایت‌های زیادی به آن سفارش شده است. روحانیان معروف شیعه از جمله آیت الله محمد تقی بهجت، آیت الله محمد حسین طباطبایی، آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی، آیت الله هاشم آملی، استاد مرتضی مطهری و... در این مسجد دفن شده‌اند.

مسجد طباطبایی

مسجد طباطبایی به‌جای صحن زنانه در جنوب روضه مطهره بنا شد که کار ساخت آن از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری طول کشید و حجه الاسلام حاج آقا محمد طباطبایی بانی این مسجد و گنبد مرتفع آن بود.

مسجد شهید مطهری

مسجد شهید مطهری که به‌جای موزه سابق احداث شد؛ برای برگزاری اکثر مراسم مذهبی حرم به کار می‌رود.

موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)

موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) از قدیمی‌ترین موزه‌های ایران است که قدمت آن به سال ۱۳۱۴ هجری شمسی می‌رسد. موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)، مجموعه آثار با ارزشی از پادشاهان، عاشقان کریمه اهل بیت و آثار اهدایی علاقه‌مندان به حفظ میراث هنری و تاریخی را به نمایش می‌گذارد و شامل‌ بخش‌های مختلفی نظیر پارچه‌بافی، نقاشی، فلزکاری، حجاری و سنگ‌های قیمتی، خاتم‌کاری، قرآن‌هاى خطى، تابلوهای خط و تذهیب، شیشه‌گری و... است.

مدرسه فیضیه قم

مدرسه فیضیه که در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است، در جنب میدان آستانه و کنار حرم قرار دارد. این مکان که از مدارس مشهور حوزه علمیه قم به شمار می‌رود، در زمان فتحعلی شاه در حدفاصل سال‌های ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ هجری قمری بنا شد؛ هرچند که ایوان جنوبی آن منسوب به شاه طهماسب صفوی است. در این زمان مدرسه به صحن عتیق حرم متصل نبود و طبق نقشه‌های جهانگردانی مانند شاردن، یک گذر بین آن‌ها وجود داشت.این مدرسه چهار ایوانی‌ و دو طبقه درمجموع ۸۰ حجره دارد که قدمت حجره‌های طبقه پایین آن به عصر قاجار و حجره‌های بالایی به حدود قرن ۱۴ هجری قمری برمی‌گردد. مدرسه فیضیه از دهه ۴۰ هجری شمسی به محلی برای مبارزه علیه نظام شاهنشاهی تبدیل شد و به‌خاطر مخالفت با چنین نظامی، شهرت زیادی پیدا کرد. با اینکه قدمت مدرسه فیضیه به قرون گذشته برمی‌گردد؛ رونق مجدد آن مرهون عزیمت آیت‌ الله شیخ عبدالکریم حائری (ره) به قم بود که جانی تازه در کالبد آن دمید.

کتابخانه حرم حضرت معصومه (س)

کتابخانه آستانه فاطمه معصومه (س) به همت سید ابوالفضل، تولیت این آستان، در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی تاسیس شد. ایشان همچنین ۱۵۰۰ جلد کتاب به این کتابخانه اهدا کرد. به مرور زمان متولیان حرم، کتاب‌های بیشتری را به این مجموعه اضافه کردند. در حال حاضر این کتابخانه در صحن پیامبر اعظم (ص) قرار گرفته است و تعداد زیادی کتاب چاپی، سنگی، خطی، چاپ سربی و... را در اختیار دارد که از کتابخانه‌های بزرگ عمومی ایران محسوب می‌شود. کتابخانه مذکور با ۱۲ هزار ‌متر زیربنا، دارای چهار طبقه است که شامل چهار تالار مجزا برای آقایان و چهار تالار برای بانوان می‌شود.