معرفی کامل باغ فین کاشان | بناها و تاریخچه باغ فین کاشان

باغ فین کاشان نام یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی است که در محله‌ای به‌نام فین کاشان قرار دارد. باغ فین کاشان و مجموعه‌های بناهای تاریخی اطراف آن یکی از بخش‌های مهم تاریخ این کشور است.  سابقه ساخت باغ فین کاشان به دوره صفویه برمی‌گردد؛ این باغ تاریخی در سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی و در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. وسعت باغ فین به ۳۳,۷۹۹ متر مربع می‌رسد که به‌دلیل قرارگیری دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای در دورتادور باغ، بسیار باشکوه و شاهانه است و از همین رو به آن «باغ شاه» نیزمی‌گویند. یکی از معروف‌ترین بخش‌های باغ حمام فین است که به شهرت باغ فین نیز افزوده است.

تاریخچه و قدمت باغ فین کاشان

قدمت باغ فین به‌طور دقیق مشخص نیست. اولین اشاره به باغ فین در منابع تاریخی به زمان یعقوب لیث صفاری مربوط می‌شود و از همین رو برخی زمان ساخت آن را به دوران اردشیر بابکان نسبت می‌دهند. بعضی از منابع تاریخی موجود، قدمت باغ فین کاشان را به دوران سلطنت آل‌بویه نسبت می‌دهند و برخی دیگر آن را به عصر ایلخانی نسبت داده‌اند.

با توجه به برخی منابع تاریخی، باغ فین در زلزله سال ۱۵۷۳ میلادی به طور کلی تخریب شد. بقایای باغی در چند صد متری باغ فین (باغ نو) موجود است که به باغ کهنه معروف است. باغ کهنه بیشترین گسترش را در دوره ایلخانان مغول به خود دید و باغ نو یا باغ فین کاشان نیز به دوره شاه عباس بزرگ صفوی نسبت داده می‌شود.میراث فرهنگی ایران، طراح باغ را غیاث‌الدین جمشید کاشانی می‌داند؛  با این وجود  برخی منابع دانشگاهی طراح باغ را شیخ بهایی معرفی می‌کنند.

معماری باغ فین کاشان

بناهای زیادی در باغ فین کاشان ساخته شده‌اند. حفظ تقارن در طراحی اولیه باغ اهمیت داشته است اما به مرور اهمیتش را از دست داده‌ و امروز اثری از تقارن در بناها و زیباسازی منابع طبیعی به چشم نمی‌خورد.

بخش های مختلف باغ فین کاشان

باغ فین کاشان دارای بخش‌های مختلفی است که هر کدام در دوره‌های پادشاهی یکی از شاهان ایران ساخته شده‌اند. در ادامه به بررسی بخش‌های مختلف باغ فین کاشان می‌پردازیم.

گذرگاه‌های باغ فین

گذرگاه‌های باغ هم نقش مهمی در معماری باغ دارند. محور طولی باغ وسط باغ و در راستای شمال شرقی-جنوب غربی قرار دارد؛ جایی که به ورودی اصلی باغ در بخش شمالی منتهی می‌شود.گذر شرقی-غربی، یکیدیگر از گذرهای اصلی باغ است که دو طرف آن، موزه ملی کاشان و کتابخانه امیر کبیر قرار گرفته‌اند.گذر شمالی-جنوبی نیز از عمارت سردر شروع می‌شود. گذرگاه فرعی باغ هم از جنوب به شمال کشیده شده است که از عمارت شترگلو در ضلع جنوبی شروع و به یکی از ورودی‌های فرعی باغ در ضلع شمالی ختم می‌شود.

حوض جوشان باغ فین

حوض جوشان یکی از بخش‌های شگفت‌انگیز باغ فین است که معماری بسیار جالبی دارد. کف این حوض جوشان ۱۶۰ حفره دارد که هرکدام نماد یکی از گل‌های قالی بوده‌اند . عملکرد جالب این حفره‌ها به این شکل بوده است که وقتی آب از اولین حفره به‌صورت فواره بیرون می‌زد، دومین حفره به‌عنوان مکش آب عمل می‌کرد. در نتیجه نیمی از حفره‌‌ها برای فواره و نیمی دیگر برای مکش آب بودند و از آنجا که ورود و خروج آب به‌طور یکسان انجام می‌شد، آبی از حوض سرریز نمی‌شد. همین ویژگی‌ها آن را به شاهکار هنر آب‌رسانی تبدیل کرده است و این طور به نظر می‌رسد که از طرح‌های غیاث‌الدین جمشید کاشانی است و ابعاد آن از نسبت طلایی پیروی می‌کند.

کاشی‌های حوض جوشان در اوایل دوره رضا شاه توسط گروهی به رهبری نایب حسین کاشی دزدیده شده و به باغی خصوصی برده شدند؛ البته به‌دلیل نداشتن مهارت در نصب  سیستم پیچیده کاشی‌ها، آن‌ها هیچ کارایی نداشتند و تعدادی از آن ها از بین  رفتند؛ بخشی از این کاشی‌ها نیز به موزه لوور پاریس فروخته شدند.

حوض دوازده فواره باغ فین

حوض دوازده فواره باغ فین کاشان در دوره محمد شاه قاجار ساخته شد و در واقع حوضی شبیه به یک جوی آب با فواره است. وقتی آب به داخل حوض فرو می‌رود، تنبوشه‌هایی سفالی (لوله‌هایی سفالی) آب را به دوازده فواره موجود سرازیر می‌کنند و به این ترتیب فواره‌ها همیشه در حال جوشیدن هستند.

 حوض سکه

در بازدید از کوشک صفوی با حوض سکه مواجه خواهید شد که با نام «شتر گلو» نیز شناخته می‌شود. در واقع، حفره‌ای وسط حوض وجود دارد که در عمق دومتری زمین دارای لوله‌ای سفالی شبیه به گردن شتر یا «S» انگلیسی است؛ همین حالت لوله باعث خروج با فشار آب از دهانه وسط حوض می‌شود و بازدیدکنندگان تصور می‌کنند که چشمه‌ای در وسط حوض وجود دارد.

یکی از موارد جالب درباره این حوض این است که برخی از مردم معتقدند با انداختن سکه‌ای در درون حوض، آرزویشان برآورده می‌شود. اگرچه این کار تفریح و سرگرمی به شمار می‌رود، فلسفه انداختن سکه در آب را می‌توان در مذهب زرتشت پیدا کرد که آب مظهر پاکی است و پیروان آن بخشی از دارایی خود را به الهه آب هدیه می‌دادند تا برکت خانه‌هایشان شود.

کوشک صفوی

کوشک قصر کوچکی است که در محل تلاقی محورهای اصلی باغ و در مرکز باغ ایرانی ساخته می‌شد. کوشک صفوی (صوفه عباسی) در زمان شاه عباس اول در دو طبقه ساخته شد تا محلی برای مراسم جشن و همین طور تفریح و تفرج باشد. عمارت کلاه فرنگی در دوره‌ شاه صفی به این کوشک اضافه شد که اثری از آن باقی نمانده است. 

کوشک صفوی به‌شکل چهارضلعی است که حوض  زیبایی در مرکز آن وجود دارد. نقاشی‌های کم‌رنگی از «رضا مصور کاشی» در ورودی عمارت به چشم می‌خورد که در اثر حمله افغان‌ها و زلزله دچار آسیب شدند و در زمان قاجار هم روی آن‌ها گچ‌اندود شد؛ هرچند در حال حاضر بخشی از آن‌ها را از زیر گچ بیرون آورده‌اند.

عمارت سردر

عمارت سردر، ساختمانی دو در است که در ابتدای باغ فین قرار گرفته. این سازه در دوره صفوی ساخته شد و دارای تالاری است که نقش اتصال بیرون و درون باغ به یکدیگر را بر عهده دارد. در طبقه‌ پایین بنا یک هشتی به عنوان محل انتظار قرار دارد و پس از آن دالان ورودی و اتاق‌های جانبی قرار گرفته‌اند. این عمارت زیبا علاوه‌بر تالاری بزرگ، ایوان‌هایی گسترده دارد که به هر چهار طرف باغ دیدی کامل دارند.

اتاق شاه نشین

اتاق شاه نشین به دستور محمد شاه قاجار ساخته شد و به نام های اتاق پنج دری و اتاق ارسی شناخته می‌شود. علت این نامگذاری وجود ۵ پنجره یا در است که مشرف به حیاط بوده و بازشوهایی در این اتاق وجود دارد که به صورت عمودی و کشویی باز می‌شوند. در دو طرف این بنای زیبا، اتاق‌هایی موسوم به گوشواره بنا شده که برای خدمه بوده و برای انجام تشریفات از آن استفاده می‌کردند.

روی ۵ دری یا پنجره‌های ارسی اتاق تشریفات شاه نشین گل میخ‌هایی وجود دارد که علاوه بر زیبایی برای محافظت از چوب‌ها در برابر موریانه استفاده شده‌اند؛ شیشه‌های رنگی اتاق نیز بخش جذاب و دیدنی دیگری است که یکی از اصلی‌ترین دلایل استفاده از آن‌ها علاوه‌بر زیبایی، دفع حشرات بوده است. برای اینکه نم حوض وسط اتاق به این بنا آسیب وارد نکند، کانال‌هایی در ازاره‌ها تعبیه شده بود که باعث جریان هوا در پشت دیوار اصلی می‌شد.

کوشک قاجار

کوشک قاجار با دستور فتحعلی شاه در سال ۱۱۸۹ شمسی ساخته شد و به همین جهت با نام‌های صوفه فتحعلی شاهی و شترگلوی فتحعلی شاهی نیز شناخته می‌شود. 

از بخش‌های مختلف این بنا می‌توان به چهار طاقی با حوض جوشان، حوضخانه و صفه‌ چهار ایوانی سرپوشیده و شاه نشین اشاره کرد. دو حیاط خلوت در ضلع جنوبی و شمالی کوشک وجود دارد که مجهز به چندین اتاق و لوازم سکونت زندگی هستند.

در سقف ساختمان کوشک نقاشی‌هایی از صنیع الملک غفاری بود که بخش‌های زیادی از آن به‌خاطر بی‌توجهی و در اثر عوامل انسانی، رطوبت و نم از بین رفته‌اند. جالب است بدانید که سال‌ها بعد عکسی از این نقاشی‌های زیبا در آلبوم یک گردشگر فرانسوی پیدا شد و توسط استاد مطیفی‌فر بازسازی شدند. نقاشی‌های بالای حوض به بزم‌های شاهانه، شکارگاه، قصه‌های قرآنی و وقایع خود باغ مربوط می‌شوند؛ ضمن اینکه تصویر ۱۸ پسر فتحعلی شاه نیز دورتادور ایوان کوشک نقاشی شده است.

چشمه زنانه (تقسیم‌گاه آب)

چشمه زنانه (تقسیم‌گاه آب) که حالا به آن چای‌خانه می‌گویند در کنار کوشک قاجار قرار گرفته است. آب ورودی به باغ از اینجا به سه بخش اصلی تقسیم شده و به حوض جوشان، حوض کوشک صفوی و حوض کوشک قاجار می‌رود.

جریان آب‌رسانی با استفاده از تنبوشه‌‌های سفالی انجام می‌شود که آب چشمه سلیمانیه را به شتر گلوی صفوی هدایت می‌کند؛ در ادامه به‌دلیل انحنایی که در انتهای لوله یا همان شتر گلو وجود دارد، از سرعت و شدت آب کاسته شده و آب به‌صورت یکنواخت از لوله خارج می‌شود.

چشمه سلیمانیه  

چشمه سلیمانیه که به آن چشمه فین نیز گفته می‌شود در واقع منبعی برای تأمین آب‌های جاری در حوض‌ها و استخرهای مختلف باغ فین کاشان است. این چشمه از صخره‌ای به نام کوه دندانه در غرب کاشان از زمین می‌جوشد. قدمت این چشمه به هفت هزار سال می‌رسد و ویژگی‌های آن باعث شده است که آن را معجزه‌ای از جانب حضرت سلیمان بدانند؛ هرچند سندی برای اثبات این موضوع وجود ندارد.

جوشش آب چشمه سلیمانیه حدود ۳۶۰ لیتر در ثانیه بوده و میزان آب آن به بارندگی سالانه وابسته نیست. جالب است بدانید که دمای آب در طول سال تغییری نکرده و همواره ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. آب چشمه سلیمانیه یا چشمه فین بسیار صاف و زلال است اما برای خوردن مناسب نیست.

حمام های باغ فین

دو حمام در باغ فین وجود دارد که صرفا به‌دلیل قرارگیری در باغ فین، به‌عنوان حمام فین شناخته می‌شوند. در واقع این حمام‌ها از مهم‌ترین و معروف‌ترین سازه‌های باغ به حساب می‌آیند و علت این امر هم به واقعه قتل امیر کبیر برمی‌گردد.

حمام سلطنتی

حمام سلطنتی در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی به دستور فتحعلی شاه ساخته شد تا شاهان قاجار هنگام تفرج در باغ از این حمام استفاده کنند؛ در کنار آن حمام کوچکی برای خدمه در نظر گرفته شد که در برخی از روزهای هفته مردم عادی هم می‌توانستند از آن استفاده کنند. 

حمام سلطنتی از بخش‌های مختلفی همچون رختکن، سربینه، دالانی فرعی برای رساندن وسایل به داخل حمام و صحن اصلی حمام تشکیل شده است. صحن اصلی حمام نیز اجزای خاص خود را دارد و شامل شاه نشین، اتاق‌های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه‌گرم می‌شود.

آب حمام از طریق «تون» و فضای حمام به‌وسیله کانال‌های گربه‌رو در زیر کف حمام گرم می‌شد. دیوارهای حمام با ساروج ساخته شده که محافظ خوبی در برابر رطوبت است و به این ترتیب مانع از آسیب‌دیدن پایه‌ها و دیوار بنا می‌شد. حفره‌هایی در سقف حمام وجود دارد که روشنایی حمام را تامین می‌کردند.

حمام صفوی

حمام صفوی (حمام کوچک) محل قتل امیرکبیر، صدر اعظم ایران، است و به همین دلیل با نام حمام امیر کبیر نیز شناخته می‌شود. این حمام حدودا سال ۸۸۲ هجری شمسی ساخته شد و اکثر بخش‌های آن مشابه حمام سلطنتی است. یکی از مهم‌ترین و زیباترین بخش‌های حمام صفوی هفت کاشی خزانه است که قدمت آن به ۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

حیاط خلوت کریم‌خانی

حیاط خلوت کریم‌خانی که به دستور کریم‌خان زند در جبهه‌ جنوب‌غربی باغ ساخته شد که بین دو اتاق تو در تو قرار دارد. این حیاط خلوت از اتاق‌های ۵ دری، یک حیاط کوچک و اتاق‌های ساده تشکیل شده‌است.

برج و باروی باغ

برج و باروی مستحکم از خصوصیات اصلی باغ فین است که آن را به یک باغ قلعه  نفوذناپذیر تبدیل کرده‌اند و علاوه بر ایجاد ایمنی برای باغ، شکوهی شاهانه به آن داده‌اند.

حصار اصلی باغ با ۴ برج در دوره صفویه ساخته شده اما برخی از بخش‌ها در دوره‌های بعدی دچار تغییر و تخریب شده‌اند. در دوران قاجاریه نیز ۳ برج دیگر به حصار محیطی باغ فین کاشان اضافه شدند.

موزه ملی کاشان

موزه ملی کاشان در ضلع شمال غربی باغ فین قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ شمسی روی خرابه‌های بنای خلوت نظام‌الدوله ساخته شد. نظام‌الدوله که داماد فتحعلی‌ شاه بود از باغ فین کاشان تحت عنوان محلی برای سکونت و دیوان‌خانه استفاده می‌کرد و بنابراین حرم‌سرای خود را در محدوده‌ای خارج از باغ احداث کرد که به آن خلوت‌ نظام‌الدوله می‌گفتند. 

موزه ملی کاشان در یک طبقه  به مساحت 300 متر مربع ساخته شده است که شامل تعدادی تالار بزرگ و کوچک و یک زیرزمین می‌شود. این موزه سه بخش اصلی صنایع دستی، باستان شناسی و مردم شناسی دارد که علاوه بر ظروف سفالی پیش از اسلام و پس از آن، اشیای سرامیکی و پوشاک و کتابت و... در آن به نمایش در آمده است؛ اشیای بدست آمده از حفاری‌های شهرهای لرستان، شوش، اسماعیل آباد و تپه سیلک نیز در این موزه قرار گرفته‌ که از جمله جذاب‌ترین بخش‌های آن محسوب می‌شوند.

اصطبل

اصطبل باغ فین در کنار موزه ملی کاشان وجود دارد که در متنون قدیمی هیچ‌گونه اشاره‌ای به آن نشده و در نتیجه نحوه شکل‌گیری و زمان ساخت آن مشخص نیست. مستنداتی مانند طرح ماکسیم سیرو در کتاب کاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های کوچک اشاره‌ای به این اصطبل شده است و تصور می‌شود که قدمت آن با دوره ساخت خلوت نظام الدوله یکسان باشد.

کتابخانه

کتابخانه‌ در ضلع شرقی باغ فین کاشان قرار گرفته که درگذشته عمارت بادگیر بود. این ساختمان احتمالاً در دوران قاجار به محور عرضی باغ  اضافه شده است. با اینکه حفظ تقارن اهمیت ویژه‌ای در طراحی اولیه باغ داشته‌، به مرور زمان این موضوع به حاشیه رفته که در محورهای باغ و سازه‌های الحاقی پس از دوره صفویه مشهود است.

علت نام گذاری باغ فین

باغ فین به‌خاطر اینکه در منطقه فین قرار دارد، به این نام خوانده می‌شود؛ اما فین به چه معنا است؟ برخی گفته‌اند که کلمه فین معرب پین به‌معنای پایان در فارسی باستان بوده است که می‌تواند صحیح باشد؛ زیرا این منطقه پایان شهر محسوب می‌شد. علاوه بر این، گفته می‌شود که فین از کلمه فینه اقتباس شده است؛ چراکه مردم این منطقه کلاهی به نام فینه بر سر می‌گذاشتند.